Pałac przy ulicy Ogrodowej w Łodzi – dziś Muzeum Miasta Łodzi – był rezydencją jednej z najbogatszych łódzkich rodzin. Głową rodziny był Izrael Poznański, właściciel gigantycznej fabryki wyrobów bawełnianych. Przynosiła mu ona znaczne dochody, stąd stać go było na budowę niezwykle eleganckiej siedziby. Miała ona być zarówno wizytówką firmy jak i symbolem bogactwa i statusu społecznego całej rodziny. Aby jednak powstała tak imponująca budowla potrzeba było kilku lat pracy nie tylko budowniczych i architektów, ale również artystów, projektantów i konstruktorów.

Budowa każdego domu, nie tylko pałacu, jest zadaniem skomplikowanym i wymagającym wielu przygotowań. Zanim rozpoczną się jakiekolwiek prace trzeba ustalić jego kształt, wielkość oraz funkcje jakie ma on pełnić w przyszłości. Ważne jest również, aby plan budynku był zgodny z przepisami budowlanymi. Wskazują one na przykład jaka ma być szerokość otworów drzwiowych czy wysokość schodów oraz jak należy chronić go przed najgroźniejszym wrogiem, czyli pożarem.

Osobą odpowiedzialną za projekt domu jest architekt. Dba on o to, aby przyszły budynek był nie tylko wygodny i funkcjonalny, ale również po prostu ładny. Dawniej wygląd domostw zwykle uzależniony był od miejscowych tradycji, na przykład zamiłowania do konkretnego rodzaju dekoracji. Ważne było również dostosowanie rozwiązań budowlanych do panującego na danym obszarze klimatu. Inaczej bowiem budowano domy na terenach, gdzie zimy są łagodne, a lata ciepłe i słoneczne. Tam można było pozwolić sobie na duże okna, wewnętrzne dziedzińce czy płaskie dachy. Z kolei w miejscach, gdzie musiano liczyć się z długą porą zimową i obfitymi opadami otwory okienne zwykle były dużo mniejsze (aby dom było łatwiej ogrzać), a dachy spadziste i niezwykle solidne. Dzięki temu nie zbierał się na nich ciężki śnieg a mieszkańcom nie dokuczał deszcz.

Sytuacja w budownictwie powoli zaczęła się zmieniać wraz z pojawiającymi się nowinkami technologicznymi. Dzięki nim można było zapewnić wygodę w domu mimo niesprzyjających warunków klimatycznych. Ogrzewanie gazowe, kanalizacja wraz ze stałym dostępem do ciepłej wody, światło elektryczne – to wszystko nowoczesne rozwiązania z końca XIX wieku. Były one dostępne również w pięknej rezydencji Izraela Poznańskiego. Wybudowany ponad 100 lat temu pałac był zatem nie tylko perłą łódzkiej architektury, ale również przykładem niezwykle komfortowego i eleganckiego domu.

Podobne luksusy były niestety dostępne wyłącznie wąskiemu gronu najbogatszych ludzi. Mniej zamożni musieli zadowalać się skromniejszymi warunkami, co nie oznacza, że ich mieszkania nie były przytulne i urokliwe. Już bowiem ponad 2000 lat temu architekci odkryli, że prawdziwa uroda budynku niekoniecznie tkwi w bogactwie jego wykonania i wyposażenia. To odpowiednie rozmiary jego poszczególnych części, które wyznaczają poprawne proporcje przestrzeni, stały się przepisem na piękny i harmonijny dom lub świątynię. Zauważono wówczas również, że człowiek w naturalny sposób docenia formy, które są regularne i przypominają podstawowe figury geometryczne. Stąd stosunkowo często projektowano budynki, których stałą jednostką miary był np. kwadrat czy trójkąt równoboczny. Odpowiednie zwielokrotnienie danej figury mogło wyznaczać wielkość głównej komnaty, wysokość całego budynku czy kształt i rozmiar głównego motywu dekoracyjnego. Modułów, według których miał być budowany dom, szukano również w proporcjach postaci człowieka (przede wszystkim w stosunku długości głowy do całego ciała) oraz specjalnym układzie liczb. Wszystko to miało sprawić, aby budynek już na pierwszy rzut oka wydawał się harmonijny i przyjemny dla oka.

To, co jednak stanowi o wyjątkowości rezydencji Poznańskich, to nie tylko jej szczególna uroda. Wspomniane zostały już różnorodne rozwiązania techniczne (takie jak na przykład elektryczne oświetlenie czy ogrzewanie gazowe), które ponad sto lat temu świadczyły o niezwykłej nowoczesności i luksusie pałacu. Również spacerując po jego wnętrzach, oglądając muzealne ekspozycje, można natknąć się na wiele przedmiotów, które są świadectwem owego postępu. Do ich grona należy między innymi aparat telefoniczny.

Według dostępnej wiedzy pierwsze telefony pojawiły się w Łodzi w 1883 roku. Początkowo w całym mieście było niewielu ponad 10 abonentów. Doprowadzenie linii jak i sam aparat były bardzo kosztowne, więc na ten luksus mogli pozwolić sobie tylko najbogatsi. Zauważono jednak, że szybki dostęp do informacji i możliwość prowadzenia rozmów z klientami i instytucjami na odległość był bardzo pomocny w czasie dużego i szybkiego rozwoju przemysłu w mieście.

Przykładem aparatu telefonicznego z tamtej epoki jest aparat z około 1918 roku, pokazywany w Muzeum Miasta Łodzi w gabinecie dawnego właściciela pałacu. Ten duży przedmiot, wykonany z drewna i metalu nie przypomina używanych dzisiaj telefonów. Obudowa uformowana jest w kształcie prostopadłościanu. Z boku skrzynki znajduje się korbka z drewnianą rączką w kolorze brązowym. Na górnej ściance korpusu, znajduje się wyłącznik i wskaźnik napięcia, wykonany z niklowanego metalu. Słuchawka spoczywa na metalowych widełkach. Jej środkową część – uchwyt na rękę – wykonano z drewna. Na przedniej ściance aparatu umieszczono znak firmy z orłem polskim w koronie, na nim napis: "ZARZĄD POCZT I TELEGRAFÓW".

Zaprojektowany przez Bella telefon przewodowy jest stosunkowo prostym urządzeniem elektrotechnicznym. Nie mógł on jednak działać bez sieci połączeń i central, które umożliwiają zestawianie połączeń między aparatami. Sam aparat składał się z kilku podstawowych podzespołów, mikrofonu i głośnika (słuchawki) oraz dzwonka lub żaróweczki, które sygnalizują nadejście połączenia. W większości telefonów (poza najstarszymi modelami) znajduje się również klawiatura lub tarcza do wybierania numerów.

Najczęstszym rozwiązaniem w budowie telefonu przewodowego jest umieszczenie mikrofonu i głośnika w jednej obudowie (słuchawce), która jest połączona przewodem z główną częścią aparatu i opiera się na ruchomych widełkach. Podniesienie słuchawki z widełek, kiedy aparat dzwoni, powoduje przełączenie wewnętrznych styków kabli i przejście aparatu w tryb rozmowy. Odłożenie słuchawki po zakończonej rozmowie przełącza ponownie aparat w tryb oczekiwania na nadejście kolejnego połączenia.

Otaczanie się nowoczesnymi przedmiotami, do jakich niewątpliwie jak na owe czasy zaliczał się telefon, miało nie tylko wymiar praktyczny. Często były one również traktowane jako symbol zamożności ich właścicieli. Jednak najbogatsi mieszkańcy Łodzi urządzali wnętrza domów w taki sposób, aby nie tylko pokazać swoje bogactwo, ale również tradycje oraz znajomość sztuk pięknych i muzyki. Salony dekorowano dużą ilością obrazów, rzeźb, a także pięknie zdobionymi instrumentami muzycznymi. Dużą popularnością cieszyły się również wszelkiego rodzaju automaty muzyczne i inne mechanizmy grające, które były ładne i praktyczne, bowiem grały znane i lubiane melodie.

Ich profesjonalna nazwa to automatofony – czyli rzeczywiste, prawdziwe instrumenty muzyczne, które dzięki pomysłowym mechanizmom same z siebie grają melodie zapisane na metalowych wałkach, płytach lub dziurkowanych taśmach.

Pierwsze pomysły, jak stworzyć przedmioty, z których bez pomocy człowieka będzie wydobywała się muzyka, pojawiły się już ponad 2000 lat temu. Budowano wówczas rzeźby zwierząt (ptaków, lwów itp.), które wydawały różne dźwięki. Działo się tak na skutek działania wiatru – wiejącego z odpowiednią siłą i z odpowiedniego kierunku – lub pod wpływem sprzężonego przez ciśnienie wody (np. w fontannach) powietrza. W ten sposób niektóre części rzeźb wprawiane były w drżenie, dzięki czemu powstawała prosta melodia.

Najpopularniejszym rodzajem współczesnego automatu muzycznego jest jednak pozytywka. Elementem wydającym dźwięk w jej mechanizmie jest stalowy grzebień, którego zęby – w zależności od swojej długości i ciężaru – wygrywają różne dźwięki (im krótszy ząb, tym dźwięk jest wyższy). Po uruchomieniu pozytywki zęby te są uderzane przez kolce obracającego się walca, który może być uruchamiany ręcznie (poprzez kręcenie korbą) lub mechanicznie (poprzez powoli rozwijającą się sprężynę). Dźwięk wydobywający się z pozytywki zależny jest od ilości zębów w grzebieniu, ich długości, rozstawionych na walcu wypustek oraz od szybkości jego obrotu. Wadą takiego rozwiązania jest jednak ograniczona długość i ilość melodii, którą pozytywka może odgrywać. Problem ten rozwiązano dopiero w drugiej połowie XIX w., a dokładnie w 1882 r., kiedy to została stworzona pierwsza płyta z zadziorkami. Była ona dużo lżejsza i mniej kosztowna w produkcji niż walec, dzięki czemu łatwiej można było ją wymieniać.

Jednym z przykładów tego rozwiązania jest automatofon zwany polifonem, czyli pozytywka płytowa wyprodukowana przez firmę Polyphon Musikwerke. Egzemplarz tego instrumentu znajduje się w zbiorach Muzeum Miasta Łodzi i jest prezentowany w ramach stałej ekspozycji w Saloniku Muzycznym. Ma on postać niedużej szafki, od przodu zamykanej przeszklonymi drzwiczkami. Przez ich szybkę można dostrzec pionowo zawieszoną, metalową płytę. Porusza się ona po nakręceniu (zwinięciu) korbą dość szerokiej sprężyny. Po uwolnieniu zapadki sprężyna powoli się rozwija, przekazując energię mechaniczną do systemu kół zębatych, wywołując obrót płyty. Za płytą umieszczono stalowy grzebień, w którego zęby uderzały zadziorki, wydobywając odpowiednie dźwięki. Jeśli melodia znudziła się słuchającym, mogli oni po prostu otworzyć drzwiczki i wymienić płytę na inną. Od tego pomysłu już krok prowadził do stworzenia innych urządzeń do odtwarzania muzyki, takich jak patefon, czy nieco młodszy gramofon.

Początek XX wieku, czyli czas zakończenia budowy pałacu Izraela Poznańskiego, to moment pojawienia się wielu nowinek technologicznych. Wspomnieliśmy już o niektórych odkryciach i nowoczesnych urządzeniach (takich jak telefon, polifon czy gramofon). W samej Łodzi pojawiały się w tym czasie pierwsze latarnie elektryczne, na ulicach miasta jeździły już tramwaje, a wieczorami tłumy gościły na pokazach filmowych. Nowoczesność powoli trafiała również do dziedzin bliższych człowiekowi.

Przykładem może być ubiór, którego przemiany dotyczyły zarówno kształtu jak i procesu tworzenia. Najlepiej można to zaobserwować przyglądając się damskiej odzieży. Strój eleganckiej kobiety tamtych czasów był bardzo bogato ozdabiany ale również niewygodny, tak że trudno było czasem się w nim poruszać. W ciągu dnia nosiła ona na sobie kilkanaście części garderoby, począwszy od bielizny na którą składały się: pantalony (majtki z długimi nogawkami), halka gorsetowa, usztywniany metalowymi lub drewnianymi fiszbinami gorset, stanik gorsecikowy, dwie lub trzy halki (zwane wówczas spódnicami, ponieważ były ubiorem spodnim, noszonym pod suknią) oraz pończochy wiązane powyżej kolan. Na sam wierzch ówczesna kobieta zakładała długą, sięgającą do samej ziemi sukienkę, najczęściej zdobioną haftem, falbanami lub plisami. Dawne ubrania posiadały również niezliczoną ilość guziczków – guzikami zapinane były bowiem wszelkie rozcięcia przy rękawach i kołnierzach, kamizelki, rękawiczki, a nawet buty. Aby uszyć kompletny strój trzeba było zatem przeznaczyć na niego wiele metrów materiału, tasiemek, koronek, guzików, plisek, co składało się ostatecznie na jego znaczny ciężar.

Ubranie, złożone z tylu warstw oraz ozdób, zwykle było nie tylko niewygodne, ale również bardzo drogie. Poza zakupem materiału i dodatków do sukni trzeba było również zapłacić za pracę krawcowej (a czasem nawet kilku krawcowych), która szyła cały strój. Dziesiątki szczypanek, zakładek, plisek i guzików było ręcznie przyszywanych. Jeśli używano szwów maszynowych, to przykrywano je z wierzchu haftem lub ściegami krzyżykowymi. Praca przy jednej sukni trwała wówczas wiele godzin, a poprzedzały ją równie czasochłonne przygotowania. Zanim bowiem krawcowa przystąpiła do odszycia sukienki najpierw musiała dokładnie wymierzyć osobę, dla której wykonywała zamówienie. Później zaś tworzyła wykroje – czyli szablony według których była krojona (wycinana) tkanina. Następnie przychodziła kolej na fastrygowanie (tymczasowe zszywanie części materiału), odprasowywanie, przymierzanie i dopasowywanie stroju. Od czasu złożenia zamówienia przez klientkę-elegantkę do momentu zakończenia szycia mogło zatem minąć kilka dni, a nawet tygodni, jeśli sukienka miała być wyjątkowo ozdobna.

Sztukowanie – łączenie skrawków materiału z używanego już ubrania w większą całość, potrzebną na uszycie nowej odzieży


Nicowanie – odnawianie odzieży poprzez ponowne jej zszycie, tak aby wierzchnią warstwą była warstwa poprzednio wewnętrzna (przekładanie materiału z lewej strony na prawą)


Cerowanie – uzupełnianie dziury w odzieży poprzez naszywanie nitek w splocie imitującym splot całej tkaniny.


Łatanie – naszywanie na dziurę skrawka materiału (łaty).

• DAMSKA SUKNIA PREZENTOWANA W MUZEUM MIASTA ŁODZI •

Prezentowana w ramach muzealnej ekspozycji damska suknia jest przykładem ubioru reformowanego (po zmianach). Wykonana została z eleganckiej, jedwabnej tkaniny w kolorze ciemnozielonym, nazywanej szantungiem. Wewnętrzna (lewa) strona materiału jest miękka i miła w dotyku, z kolei zewnętrzna (prawa) pokryta jest drobnymi zgrubieniami (supełkami nitki z wątku) przez co jest bardziej szorstka. Krój sukienki dawał stosunkowo dużo swobody w ruchu – szeroka spódnica posiadała tylko niewielki tren (wydłużoną część tylną), a talia – nieco obniżona od przodu spiczastym wcięciem – nie była zbyt wąska, dzięki czemu sukienkę można było nosić nawet bez gorsetu. Czarna aksamitna tasiemka wykańczająca rękawy i wysoki kołnierz (stójkę), rząd guzików, plisowania przy rękawach i dole sukni – wszystko to składa się delikatną dekorację stroju.